Orientalstudies.az

AMEA-nın əsas binasında təşkil olunmuş tədbiri giriş sözü ilə açan millət vəkili, AMEA akad. Z.M.Bünyadov  adına Şərqşünaslıq  İnstitutunun direktoru, AMEA-nın müxbir üzvü, professor Gövhər Baxşəliyeva 21 Azər hə­rə­ka­tının Ya­xın və Or­ta Şər­qdə mil­li-de­mo­kra­tik kök­lə­rə söy­kə­nən, əs­rin ən mütə­rəq­qi hə­rə­kat­la­rın­dan bi­ri olduğunu ­və Azərbaycan xalqının tarixində şan­lı bir sə­hi­fə aç­dığını dedi.

Böyük ön­də­ri­miz Hey­dər Əliy­evin “Xal­qın hər bir günü ta­rix­də öz ye­ri­ni tap­ma­lı­dır. Ta­ri­xi­mi­zin hər bir günü bi­zim üçün əziz­dir, - nə cür olur, ol­sun” sözlərini xatırladan G.Baxşəliyeva dedi: «Bu ta­rix bi­zim üçün ona gö­rə əziz və yad­da qa­lan­dır ki, Cə­nu­bi Azər­baycan­da ya­şay­an soy­daş­la­rı­mız 21 Azərdə zülmkar və ir­tica­çı şah­lıq re­ji­mi­nə qar­şı üsyan et­miş, öz­lə­ri­nin bə­şə­ri haq­la­rı olan mil­li-de­mo­kra­tik hüquq­la­rı­nı əldə edərək mil­li hö­ku­mət­lə­ri­ni qur­muş­lar». Gövhər xanım 21 Azər hə­rə­ka­tının Azər­baycan ta­ri­xi­nin ən önəm­li sə­hi­fə­lə­rin­dən olduğunu vurğulamaqla təd­qi­qat möv­zu­la­rın­dan bi­ri ki­mi qa­ldığını söylədi: «Be­lə ki, 21 Azər hə­rə­ka­tı nə­ticə­sin­də ya­ran­mış Azər­baycan Mil­li Hö­ku­mə­ti Azər­baycan ta­ri­xin­də ya­ra­dıl­mış müstə­qil müa­sir mil­li döv­lət nümunəsi ol­muş­dur. Azər­baycan Mil­li Hö­ku­mə­ti İran ad­la­nan öl­kə­də azər­baycan­lı­la­rın mil­li mux­ta­riyyət hüqu­qu­nu ta­nıy­an bir hö­ku­mət ki­mi fəa­liyyə­tə baş­la­mış, da­ha so­nra isə siy­a­si is­ti­qa­mə­ti­ni müstə­qil döv­lət­çi­lik səm­ti­nə yön­lən­dir­mək is­ti­qa­mə­tin­də cid­di ad­dım­lar at­mış­dır. 21 Azər hə­rə­ka­tı­nın ən səciyyə­vi, xa­rak­te­rik və azər­baycan­çı­lıq üçün əhə­miyyət­li cə­hət­lə­rin­dən bi­ri onun­la bağlı­dır ki, bu hə­rə­kat cə­nu­bi azər­baycan­lı­la­rın mil­li şüu­ru­nun for­ma­laş­ma­sı prosesini ba­şa çat­dır­mış ol­du. Bu hə­rə­ka­tı ya­da sal­maq, Azər­baycan Mil­li Hö­ku­mə­ti­nin gördüyü iş­lə­ri hər­tə­rəf­li təd­qiq edib öy­rən­mək, on­la­rı gənc nəs­lə çat­dır­maq bi­zim və­tən­daş­lıq borc­u­muz­dur”.

AMEA İctimai Elmlər Bölməsinin akademik-katibi, AMEA-nın müxbir üzvü Nərgiz Axundova çıxışında 21 Azər hərəkatının Azərbaycan xalqının tarixində mühüm yer tutduğunu dedi və Şərqşünaslıq İnstitutunda bu mövzu ilə bağlı aparılan tədqiqatları yüksək qiymətləndirdi. N.Axundova tədbir iştirakçılarına öz ürək sözlərini çatdıraraq, onlara konfransın işində uğurlar arzuladı.

Daha sonra məruzələrə başlanıldı.

AMEA Şərqşünaslıq İnstitutunun Cənubi Azərbaycan şöbəsinin aparıcı elmi işçisi, i.ü.f.d. Əkrəm Rəhimli «21 Azər XX əsr Güney Azərbaycan xalq hərəkatinin zirvəsidir» mövzusunda məruzə etdi.  Məruzəsində ilk olaraq 1905-1911-ci il­lər­də Azər­bayca­nın qəh­rə­man oğlu Sət­tar­xa­nın baş­çı­lığı al­tın­da baş ver­miş Məş­ru­tə hə­rə­ka­tı­ndan, mütə­fək­ki­r-ru­ha­ni Şeyx Mə­həm­məd Xiy­a­ba­ni­nin rəh­bər­liyi ilə 1918-1920-ci il­lər­də­ki xalq hə­rə­ka­tından danışan Ə.Rəhimli hazırda 70 il­liy­i qeyd e­dilən 21 Azərin mil­li zə­min üzə­rin­də ya­randığını və XX əs­rin əv­və­lin­də baş ver­miş xalq hə­rə­kat­la­rı­nın da­ha ge­niş, da­ha əha­tə­li, da­ha kəs­kin da­va­mı ki­mi qiy­mət­lən­di­rildiyini dedi. Məruzəçi 21 Azər hə­rə­ka­tı­nı ya­ra­dan sə­bəb­lər sırasında Pəh­lə­vi­lər re­ji­mi­nin Azər­baycan türklə­ri­nə qar­şı et­diyi zülmü, ay­rı-seç­ki­lik siy­a­sə­tini, Azər­baycan sər­vət­lə­ri­nin və gə­li­ri­nin böyük bir his­sə­si­nin Teh­ra­na apa­rıl­ma­sını, Azər­baycan­da­kı ağır, dözü­l­məz so­sial-iq­ti­sa­di və­ziyyəti və siy­a­si-mə­də­ni du­rum­u göstərdi. 21 Azərə gedən yoldan ətraflı bəhs edən Ə.Rəhimli bu hə­rə­ka­tın özünün mil­li-de­mo­kra­tik məz­mu­nu­na və kütlə­lə­ri təş­kil et­mək miqya­sı­na gö­rə, XX əsr Gü­ney Azər­baycan­da baş ver­miş hə­rə­kat­la­rın zir­və­si olduğunu qeyd etdi.

Şərqşünaslıq institutunun İran tarixi və iqtisadiyyatı şöbəsinin baş elmi işçisi, t.ü.e.d. Solmaz Rüstəmova-Tohidi “21 Azər hərəkatının ilkin tarixi-siyasi şərtləri” mövzusunda məruzə etdi. Məruzədə xa­rici qüvvə­lərin, ilk növ­bə­də Çar Ru­siy­a­sı, o cümlə­dən Qaf­qaz və Ru­siya Azər­bayca­nı (Şi­ma­li Azər­baycan), da­ha so­nra So­vet Ru­siy­a­sı, So­vet İt­ti­fa­qı və So­vet Azər­bayca­nı­nı təm­sil edən in­qi­la­bi-siy­a­si­-hə­rbi qüvvə­lərin Cə­nu­bi Azər­baycan­da baş ve­rən pro­ses­lə­rə tə­si­ri­nin ta­ri­xi kök­lə­ri­nə nə­zər salındı. Bu proseslərin tarixi ardıcıllıqla izlənildiyi məruzədə qeyd edildi ki, 21 Azər hə­rə­ka­tı­na gətirib çıxaran bütün üstün ta­ri­xi-siy­a­si və so­si­al şərt­lə­rə bax­may­a­raq, o öz miqya­sı­na gö­rə Məş­ru­tə, Xiy­a­ba­ni və Gi­lan ha­di­sə­lə­rin­dən da­ha faciə­li son­luq­la bit­di və belə bir nəticə Azər­baycan mə­sə­lə­si­nin həl­lin­də ta­rix­dən hə­lə də la­zı­mi dərs­lə­rin alın­ma­dığı­na da­ha bir sübut ola bilir.

Şərqşünaslıq İnstitutunun İran tarixi və iqtisadiyyatı şöbəsinin müdiri, t.ü.f.d. Vidadi Mustafayev “Cənubi Azərbaycanda 1941-1946-cı illər milli-demokratik hərəkat ərəfəsində iqtisadi və sosial-siyasi vəziyyət haqqında bəzi qeydlər” adlı məruzə ilə çıxış etdi. Məruzədə qeyd edildi ki, XX əs­rın ikinci on il­liy­i­nin or­ta­la­rın­da baş­la­nan qlo­bal siy­a­si, hər­bi pro­ses­lər və on­la­rın ver­diyi nə­ticə­lər Cə­nu­bi Azər­bayca­nın regi­on­da və İran­da iq­ti­sa­di-tica­rət mər­kəz­lə­rin­dən bi­ri sta­tu­su­nu itir­mə­si­nə sə­bəb ol­du. Ya­ran­mış əl­ve­riş­li bey­nəl­xalq şə­ra­it­dən öz müstə­qil­liy­i­ni möh­kəm­lən­dir­mək üçün is­ti­fa­də edən İra­nın ye­ni siy­a­si eli­ta­sı mər­kəz­ləş­dir­mə və bir qə­dər so­nra eta­tizm si­ya­sə­ti həy­a­ta ke­çir­mək­lə Cə­nu­bi Azər­baycan­da iq­ti­sa­di və so­si­al və­ziyyə­tin da­ha da pis­ləş­mə­si­nə sə­bəb ol­du. Mər­kəz­ləş­dir­mə­nin əsas ünsürlə­rin­dən bi­ri olan mil­lət - döv­lət ya­rat­maq siy­a­sə­ti qey­ri-fars xalq­la­rın zor­la as­si­milya­siya edil­mə­si for­ma­sın­da hə­ya­ta ke­çi­ril­diy­in­dən iq­ti­sa­di, so­si­al bə­ra­bər­siz­lik mə­də­ni, et­no-lin­qvi­stik ay­rı-seç­ki­lik siy­a­sə­ti ilə ta­mam­lan­dığın­dan Cə­nu­bi Azər­baycan­da hə­min siy­a­sə­tə qar­şı bütün sa­hə­lər­də eti­raz və na­ra­zı­lıq mey­da­na gəl­mə­si üçün zə­min ya­ran­mış­dır. XX əs­rin 40-cı il­lə­rin­də ya­ra­nan ye­ni qlo­bal siy­a­si və hər­bi pro­ses­lər və dəy­i­şik­lik­lər Cə­nu­bi Azər­bayca­na məh­kum mil­lət və­ziyyə­tin­dən çıx­maq üçün bir şans ver­di.

Şərqşünaslıq İnstitutunun Cənubi Azərbaycan şöbəsinin müdiri, t.ü.f.d. Səməd Bayramzadə “Azərbaycan Demokrat Firqəsinin yaranması və fəaliyyəti barədə bəzi mülahizələr” adlı məruzə ilə çıxış etdi. Məruzədə 1945-ci il sentyabr ayı­nın 3-də Seyid Cə­fər Pi­şə­və­ri­nin rəh­bər­liyi al­tın­da Təb­riz şə­hə­rin­də ya­ra­dıl­mış Azər­baycan De­mok­rat Fir­qə­si­ni ya­ra­dan siy­a­si, iq­ti­sa­di və so­si­al şə­ra­itdən söz açıldı. Məruzədə par­tiy­a­nın siy­a­si fəa­liyyət mər­hə­lələləri nəzərdən keçirildi, hərəkatın məğlu­biyyət sə­bəb­lə­rin­dən da­nış­ılarkən bir sı­ra ne­qa­tiv hal­la­rın, o cümlə­dən ADF da­xi­lin­dəki­ vəziyyətin, xüsu­si­lə S.C.Pişəvərinin so­vet rəh­bər­liyi ilə müna­si­bət­lə­ri­nin bir sı­ra de­tal­la­rı­nın mövc­ud­luğu­na da to­xunuldu.

AMEA N.Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı şöbəsinin aparıcı elmi işçisi,  f.ü.e.d. İslam Qəribli “21 Azər hərəkatının İran və Azərbaycan bədii ədəbiyyatında əksi” mövzusunda məruzəsində 1941-1946-cı il­lər­də Gü­ney­də ya­ra­nan ədə­biyyatın for­ma-məz­mun və idey­aca özəl­lik­lə­rindən söz açdı və da­ha çox mil­li özü­nü­dərk və özü­nü­təs­diq məf­ku­rə­si­nə söy­kən­mək­lə ya­ra­nan 1941-1946-cı il­lər ədə­biyya­tı­nın in­ki­şa­fını iki mər­hə­lədə nəzərdən keçirdi (1941-1945 və 1945-1946-cı il­lə­r) və o dövr Cə­nu­bi Azər­baycan ədəbiyyatının ta­nın­mış si­ma­la­rının ya­ra­dıcı­lığına nəzər saldı, bu ədəbiyyatın əsas möv­zu­la­rın­dan söz açdı.

Sonda məruzələr ətrafında çıxışlar oldu. Millət vəkilləri Arif Rəhimzadə, Fərəc Quliyev və digər çıxış edənlər konfransın işini yüksək dəyərləndirdilər.